KallitheaCity Team
Η έναρξη του ενόπλου εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα των ελληνοκυπρίων, με τη δράση της ΕΟΚΑ, την 1η Απριλίου 1955, τάραξε την Τουρκία, η οποία μετά το θάνατο (στις 10 Νοεμβρίου 1938) του ουσιαστικού ιδρυτή της Κεμάλ Ατατούρκ, αναζητούσε εκ νέου την κοσμική ταυτότητά της.
Ο θάνατος του ηγέτη-θεματοφύλακα του κοσμικού κράτους την είχε εμπλέξει σε μικροκομματικές περιπέτειες, ειδικά μετά τις εκλογές της 14ης Μαΐου 1950, όταν το δίδυμο Τζελάλ Μπαγιάρ-Αντνάν Μεντερές με τη Δημοκρατικό Κόμμα που είχαν συστήσει προ τετραετίας, εκτόπισαν από την Αρχή το Ρεπουπλικανικό Λαϊκό, το οποίο κυβερνούσε αδιαλείπτως τη χώρα επί μία τριαντακονταετία.
Γράφει ο Λάζαρος Λασκαρίδης*
Η ανατροπή στις εκλογές αυτές, με τον Μπαγιάρ ν’ αναλαμβάνει την Προεδρία της Δημοκρατίας και τον Μεντερές την πρωθυπουργία, δεν μπορεί να ισχυριστεί κάποιος ότι άλλαξαν άρδην τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Άλλωστε τα δύο κόμματα, τόσο εκείνο που κυβερνούσε πριν, με φυσικό διάδοχο του Κεμάλ τον Ισμέτ Ινονού, πάντα διεκδικούσαν τις ψήφους της ελληνικής μειονότητας, η οποία μετά τον ξεριζωμό του 1922, είχε περιοριστεί κυρίως στην Κωνσταντινούπολη κι αριθμούσε 115.000 ψυχές.
Υποδοχές με παράτες
Στις 26 Απριλίου 1952 δε, ο Μεντερές, συνοδευόμενος από τον επί των Εξωτερικών υπουργό του Φουάτ Κιοπρουλού και τον αρχηγό του Στρατού Ξηράς Σουχρί Κανατλή, έτυχε ενθουσιώδους υποδοχής στη χώρα μας. Μόλις το ατμόπλοιο «Άγκυρα», που τους μετέφερε και στο οποίο επέβαινε ο πρέσβης της Ελλάδας στην Τουρκία Αλέξανδρος Κοντουμάς, προσέγγιζε τον προβλήτα των επισήμων «Βασιλεύς Κωνσταντίνος» στο λιμάνι του Πειραιά «εχαιρετίσθη δια σφυριγμάτων των σειρήνων των ηγκυροβολημένων ελληνικών και ξένων σκαφών, τα οποία όλα ήσαν σημαιοστόλιστα. Η προβλής ήτο καταλλήλως διακοσμημένη και σημαιοστόλιστος με τουρκικάς και ελληνικάς σημαίας», κατά την περιγραφή εφημερίδας της εποχής.
Μόλις δε το «Άγκυρα» πλεύρισε, ανήλθαν σε αυτό ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης του Νικολάου Πλαστήρα και υπουργός Εξωτερικών, Σοφοκλής Βενιζέλος, ο αρμόδιος υφυπουργός Ευάγγελος Αβέρωφ, ο τοπικός βουλευτής και υπουργός Δημοσίων Έργων Παύλος Ντεντιδάκης, ο δήμαρχος της πόλης Γεώργιος Ανδριανόπουλος, ο αρχηγός ΓΕΕΘΑ Θεόδωρος, ο αρχηγός ΓΕΣ Θρασύβουλος Τσακαλώτος και πάρα πολλοί ακόμα που υπεραίβαιναν τους πενήντα…
Το κλίμα έδειχνε θαυμάσιο. Άλλωστε, στο επίκεντρο των συνομιλιών που ακολούθησαν δε βρέθηκαν τόσο οι διμερείς σχέσεις αλλά η ενταξιακή πορεία στο ΝΑΤΟ των δύο χωρών, η οποία ολοκλήρώθηκε εκείνη τη χρονιά.
Λανθασμένος ενθουσιασμός
Αντίστοιχη υποδοχή με το ίδιο θερμό κλίμα συνάντησαν τόσο το ελληνικό βασιλικό ζεύγος Παύλος και Φρειδερίκη, όταν σχεδόν ενάμιση μήνα μετά (7 Ιουνίου) μετέβησαν με το αντιτορπιλικό «Έλλη» στην Πόλη κι από ‘κει στην Άγκυρα, όσο κι ο νέος, τότε, πρωθυπουργός Αλέξανδρος Παπάγος, ένα χρόνο μετά, στις 16 Ιουνίου 1953.
Ενθουσιασμένη από την υποδοχή, η Φρειδερίκη, είχε πει ότι «η επίσκεψις υπήρξε, στο σύνολό της, μια μεγάλη επιτυχία. Η ελληνοτουρκική φιλία τοποθετήθηκε επάνω σε πολύ προσωπική βάση. Γίναμε φίλοι με τον Πρόεδρο, ο οποίος είναι ένας μετριόφρων και σεμνός άνθρωπος. Ιδιαιτέρως μας άρεσε ο πρωθυπουργός, ο οποίος είναι νέος, δραστήριος και πολύ ευφυής με μεγάλη αίσθηση του χιούμορ… Άφησε ιδιωτικώς στους επισήμους μας να καταλάβουν ότι η κυβέρνησίς του διάκειται συμπαθώς προς εμάς επί του θέματος της Κύπρου και ότι δεν θα αντιμετωπίζαμε μεγάλες δυσκολίες μαζί της σε περίπτωση που η ελληνική κυβέρνησις θα αναγκαζόταν να προβή σε επίσημες ενέργειες λόγω υπερβολικής πιέσεως της κοινής γνώμης»…
Προφανώς, η βασίλισσα αγνοούσε τι θα πει Μεντερές! Κατά μία εκδοχή, όταν ο Κεμάλ προχώρησε στην υποχρεωτική επιβολή πατρογονικής επωνυμίας έλαβε το όνομα Μεντερές, διότι είχε κατασφάξει πολλούς Έλληνες, ακόμα και έφηβους προσκόπους που προσπάθησαν να σταματήσουν τους Τούρκους ατάκτους στον ποταμό Μαίανδρο (τουρκιστί Μεντερές)!
Και το Κυπριακό του ανέβαζε «το αίμα στο κεφάλι». Κάθε άλλο παρά «διάκειται συμπαθώς προς εμάς», όπως λανθασμένα υποστήριζε η Φρειδερίκη…
«Τριμερής» στο Λονδίνο
Δυο χρόνια μετά διαψεύστηκε οικτρά όταν της παραμονές της έναρξης, στο Λονδίνο (29 Αυγούστου 1955) της τριμερούς διάσκεψης για το Κυπριακό –με τη συμμετοχή των υπουργών Εξωτερικών της Βρετανίας Χάρολντ Μακμίλαν, της Ελλάδας Στέφανου Στεφανόπουλου και της Τουρκίας Φατίν Ρουστού Ζορλού- ο Μεντερές και οι συν αυτώ, φρόντισαν να τορπιλίσουν το κλίμα και να εξάψουν τα πάθη.
Στις 24 του μηνός ο ίδιος ο Μεντερές μιλώντας σ’ ένα ευρύ ακροατήριο (πολιτικοί, επιχειρηματίες και δημοσιογράφοι) άφησε αιχμές και κατά του Πατριάρχη Αθηναγόρα επειδή δεν καταδίκαζε τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα της ΕΟΚΑ. Στις 27 τη σκυτάλη πήρε η εφημερίδα «Χουριέτ» γράφοντας ότι «η τουρκική αστυνομία διεξάγει ερεύνας επί της υποθέσεως της διοχετεύσεως εκατομμυρίων τουρκικών λιρών εις τους αντάρτας της Κύπρου, συλεχθέντων δι’ εράνων διενεργηθέντων υπ’ ορθοδόξων ιερέων μεταξύ Τούρκων ελληνικής καταγωγής».
Αυτό ήταν! Το πρωί της επόμενης μέρας (Κυριακή), την ώρα που η Θεία Λειτουργία βρισκόταν σε εξέλιξη στις ορθόδοξες εκκλησίες, της Παναγίας στο Νηχώρι και Παμμεγίστων Ταξιαρχών στη Στένη, εξαγριωμένοι Τούρκοι εισέβαλαν σε αυτές και τις λεηλάτησαν.
Έκρηξη στο προξενείο
Στην Ελλάδα τώρα, κι ενώ έχει μπει ο Σεπτέμβριος τα ξημερώματα της 6ης του μηνός, συνέβη μια ενέργεια, που δεν φαινόταν ικανή να… γράψει ιστορία. Όπως ανακοίνωσε μερικές ώρες μετά ο υπουργός Εσωτερικών Ιωάννης Νικολίτσας «επί τη βάσει πληροφοριών ας έχω εκ Θεσσαλονίκης, εξερράγη την 12.10 νυκτερινήν, εις το όπισθεν μέρος του τουρκικού προξενείου Θεσσαλονίκης (σ.σ. κατά μία εκδοχή εκεί είχε γεννηθεί ο Κεμάλ), εκρηκτική ύλη. Επί της εκρήξεως αυτής εθραύσθησαν υαλοπίνακες του κτιρίου. Εντός του κτιρίου ήτο εις μόνον κλητήρ. Το προξενείον εφρουρείτο υπό δύο αστυνομικών οίτινες ουδεμίαν ύποπτον κίνησιν αντελήφθησαν. Ελήφθησαν τα ενδεικνυόμενα μέτρα. Διετάχθη υπό του υπουργού Βορείου Ελλάδος η αντικατάστασις των θραυσθέντων υαλοπινάκων. Η κυβέρνησις αποκλείει την υπόθεσιν, ότι είναι δυνατόν πραγματικός Έλλην, να προέβη εις την πράξιν αυτήν».
Όντως αποδείχθηκε ότι ουδείς «πραγματικός Έλλην» είχε…βάλει το χέρι του. Ο κλητήρας του προξενείου Χασάν Μεχμέτογλου ομολόγησε ότι αυτός τοποθέτησε τη βόμβα, την οποία του έδωσε «ένας μουσουλμάνος από την Κομοτηνή», ονόματι Οκτάι Ενγκίν. Ο τελευταίος, φοιτητής της Νομικής Σχολής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο (γιος δασκάλου –υποψηφίου βουλευτή του Κόμματος Φιλελευθέρων στις εκλογές της 16ης Νοεμβρίου 1952-από το χωριό Σαλμώνι Ροδόπης) παραδέχτηκε την πράξη του.
Οι προειδοποιήσεις
Το ανθελληνικό σχέδιο ήταν καλά οργανωμένο από έτους, τουλάχιστον. Όχι μόνο από τη γείτονα και τους μουσουλμάνους που κατοικούσαν στην Ελλάδα αλλά κι από πολύ πιο υψηλά ευρωπαϊκά κλιμάκια!
Με την έναρξη της «τριμερούς» του Λονδίνου, ο Ζορλού έστειλε τηλεγράφημα στην Αγκυρα, ζητώντας να γίνουν συλλαλητήρια στην Τουρκία για το Κυπριακό, που θα ισχυροποιούσαν την αδύνατη θέση του. Είχε προηγηθεί η παρατήρηση Βρετανού διπλωμάτη, ένα χρόνο νωρίτερα, σύμφωνα με την οποία «μερικά έκτροπα στην Αγκυρα θα μας βόλευαν». Κι η «γηραιά αλβιώνα» δεν έκανε μόνο αυτό. Ο πρεσβευτής της στην Αθήνα, Σερ Τσαρλς Πηκ, είχε ήδη απευθυνθεί στην ελληνική κυβέρνηση, προειδοποιώντας πως αν δεν σταματήσει ο Κυπριακός αγώνας, η χώρα του επρόκειτο να εγείρει «Μακεδονικό» ζήτημα!
Το απόγευμα της έκρηξης στο προξενείο και συγκεκριμένα στις 4 (κι εδώ πρέπει ν’ αναλογιστούμε «πότε πρόλαβαν» με τα μέσα της εποχής) η τουρκική εφημερίδα «Ίσταμπουλ Εξπρές» κυκλοφόρησε έκτακτο παράρτημα με τον χαρακτηριστικό υπέρτιτλο «Καταστράφηκε το σπίτι του πατέρα μας από βόμβα» και αλοιωμένες φωτογραφίες από εκεί που παρουσίαζαν τεράστια καταστροφή του κτιρίου!
Τις φωτογραφίες αυτές, οι οποίες είχαν υποστεί…βάναυση επεξεργασία είχε τραβήξει, τρεις μέρες νωρίτερα, όπως αποδείχθηκε στη συνέχεια, η γυναίκα του πρόξενου, ως αναμνηστικές, επειδή την επομένη θ’ αναχωρούσε για την Τουρκία. Η υπόθεση διαλευκάνθηκε με τη μαρτυρία του έλληνα φωτογράφου που είχε χρησιμοποιήσει η ίδια για την εμφάνιση του φιλμ.
Συγκέντρωση του κακού
Κωνσταντινούπολη, Τρίτη 6 Σεπτεμβρίου, ώρα 6 το απόγευμα, πλατεία Ταξίμ: Με τους πιο μετριοπαθείς υπολογισμούς της τοπικής Αστυνομίας, συγκεντρώθηκαν 100.000 Τούρκοι σε μια προγραμματισμένη –υποτίθεται για την «τριμερή» του Λονδίνου- συγκέντρωση. Όμως, η συγκέντρωση αυτή, ήταν κάθε άλλο παρά αυθόρμητη. Παρότι είχε αναγγελθεί ως φοιτητική –της οργάνωσης «Η Κύπρος είναι τουρκική»- πήραν μέρος ακόμα και αστυνομικές δυνάμεις και χωρικοί από τα βάθη της Ανατολίας που είχαν φτάσει εκεί με κάθε μέσο, επήγειο και πλωτό, κι έναντι μιας αμοιβής που για κάποιους ιστορικούς περιελάμβανε μόνο τα μεταφορικά, την τροφή και το κατάλυμα. Κατ’ άλλους, όμως, συνοδευόταν κι από ποσό της τάξης των 6 αμερικανικών δολαρίων στον καθένα από τους –εκτός Πόλεως- συμμετέχοντα.
Λίγο πριν από τα μεσάνυχτα ομάδες αφιονισμένων από τους συγκεντρωθέντες -που είχαν εφοδιαστεί με βενζίνη, δυναμίτιδα, αξίνες και λοστούς- προχώρησαν σε υλοποίηση του σχεδίου που τους είχε υποδειχτεί (ανάμεσά τους ήταν και στρατιές μελών του κυβερνώντος κόμματος) καταστρέφοντας κατοικίες και καταστήματα Ελλήνων σε μία περιοχή περίπου 40 τετραγωνικών χιλιομέτρων στον Βόσπορο, στην ασιατική ακτή, στα Πριγκηπόννησα έως τον Αγιο Στέφανο, εκεί όπου είναι σήμερα το αεροδρόμιο «Κεμάλ Ατατούρκ».
Εκείνες τις στιγμές, οι αστυνομικές και στρατιωτικές δυνάμεις που είχαν υπ’ ευθύνη τους «την τήρηση της τάξεως», όταν δεν συμμετείχαν οι ίδιες στο απάνθρωπο πογκρόμ, παρακολουθούσαν αδιάφορες τα τεκταινόμενα.
Από τη μανία τους δεν γλίτωσαν ούτε οι ελληνοορθόδοξοι ναοί (άλλωστε για εκείνους είχαν δείξει προ εννιαημέρου τις προθέσεις τους), ούτε το ελληνικό προξενείο, ούτε καν οι έλληνες αξιωματικοί που υπηρετούσαν στο στρατηγείο του ΝΑΤΟ στη Σμύρνη, η οποία απείχε καμια δεκαριά ώρες από εκεί με το αυτοκίνητο. Για τους τελευταίους, πέντε εκ των οποίων κακοποιήθηκαν βάναυσα, είχε επιστρατευτεί άλλο «συνεργείο» τραμπούκων.
Τον συντονισμό για το «άρξατε πυρ» φάνηκε να έχουν ο υπουργός Εσωτερικών Ναμίκ Γκεντίν, που εθεάθη στα γραφεία της Νομαρχίας φωνάζοντας «θάνατος στους γκιαούρηδες (άπιστους)» καθώς και ο ο αρχισυντάκτης της «Ισταμπούλ Εξπρές» Χικμέτ Μπιλ, κορυφαίο στέλεχος της φοιτικής-παρακρατικής οργάνωσης «Η Κύπρος είναι τουρκική».
Τραγικός απολογισμός
Κατά τα δραματικά γεγονότα που διήρκεσαν ολόκληρη τη νύχτα, σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσαν στη δημοσιότητα οι τουρκικές αρχές και τα οποία -εκ των πραγμάτων- δεν αντικατοπτρίζουν την πλήρη αλήθεια: Δολοφονήθηκαν 16 Έλληνες μεταξύ των οποίων και ο 90χρονος ιερομόναχος της μονής Βαλουκλή, Χρύσανθος Μαντάς, που ο όχλος τον έκαψε ζωντανό μέσα στο κελί του. Συγχρόνως βασανίστηκαν μέχρι θανάτου κληρικοί και άλλοι διαπομπεύθηκαν. Ανάμεσά τους ο Επίσκοπος Παμφίλου Γεράσιμος ξυλοκοπήθηκε μέχρι θανάτου ενώ ο Μητροπολίτης Ηλιουπόλεως Γεννάδιος παραφρόνησε και μετά από λίγο πέθανε. Πολλοί ιερείς γυμνώθηκαν και διαπομπεύθηκαν στους δρόμους, πιεζόμενοι να φωνάζουν πως «Η Κύπρος είναι τουρκική».
Άλλη εικόνα βιαιότητας: Στο Γενί Σεχίρ, ένα κοριτσάκι εφτά χρονών, περικυκλώθηκε από τον όχλο κι ένας σωματώδης αχθοφόρος, που τον αποκαλούσαν «γορίλα» τη βίασε τους κι εκείνοι μπροστά σε όλο τον φώναζαν «αυτά παθαίνουν οι Γκιαούρηδες»…
Εξάλλου, καταστράφηκαν 4.340 καταστήματα, 27 φαρμακεία, 21 εργοστάσια, 110 ξενοδοχεία και κέντρα της ελληνικής κοινότητας, 2.600 σπίτια και 26 σχολεία. Ερειπώθηκαν και βεβηλώθηκαν 73 εκκλησίες, με κειμήλια τεραστίας αξίας, οκτώ αγιάσματα και τρία μοναστήρια. Παράλληλα,, συλήθηκαν χριστιανικά κοιμητήρια και ξεθάφτηκαν νεκροί. Αυτόπτες μάρτυρες περιέγραψαν την εικόνα του ξεθαμμένου λειψάνου του Χρ. Ηλιάσκου στο κοιμητήριο του Σισλή, που είχε ταφεί μόλις προ 2 ημερών ενώ αξιοσημείωτη είναι και η βεβήλωση τάφων Πατριαρχών στη μονή Βαλουκλή.
Καζαντζάκης και υπεύθυνοι
Την επόμενη μέρα, ο μεγάλος Νίκος Καζαντζάκης, με τηλεγράφημά του προς την Ελλάδα, από την Αντίπ της Γαλλίας, όπου διέμενε, υπέδειξε τους πραγματικά ενόχους: «Διατελούμεν εν αγανακτήσει δια τα τραγικά γεγονότα της Κωνσταντινουπόλεως και της Σμύρνης. Θεωρούμεν την Αγγλίαν ως την πραγματικήν υπεύθυνον της ανανεώσεως του μίσους κατά των Ελλήνων».
Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι το βρετανικό BBC μετέδωσε τα επεισόδια, μισή ώρα πριν από την εκδήλωσή τους…
Τι απέγιναν όμως οι πρωταγωνιστές εκείνης της απεχθούς λεηλασίας της Κωνσταντινόπολης;
Ο Μεντερές και ο Ζορλού, εκτελέστηκαν μετά από δίκη (συνεπεία του πραξικοπήματος της 27ης Μαΐου 1960 από τον στρατηγό Τζεμάλ Γκιουρσέλ), καταδικαζόμενοι σε θάνατο και για τα «Σεπτεμβριανά». Ο πρώτος εκτελέστηκε στις 17 Σεπτεμβρίου 1961 και ο δεύτερος μια μέρα νωρίτερα.
Όσο για τον προβοκάτορα προμηθευτή της βόμβας στο τουρκικό προξενείο της Θεσσαλονίκης Οκτάι Εγκίν, αποφυλακίστηκε με…εγγύηση. Λίγο μετά ο πρόξενος της Τουρκίας στην Κομοτηνή Αχμέτ Ουμάρ τον φυγάδευσε με το αυτοκίνητό του στη γείτονα, όπου ανταμείφθηκε με τα αξιώματα του Γενικού Διευθυντή της Κρατικής Ασφάλειας και του βαλή (νομάρχη) Νεάπολης στην Καππαδοκία!
*Το κείμενο του επικεφαλής της παράταξης «ΤΩΡΑ Καλλιθέα», δημοσιογράφου Λάζαρου Λασκαρίδη δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Παρασκήνιο» της 9ης Σεπτεμβρίου 2017
